Gengisleysi íslenska vinstrisins

Hæpið er að tala um „fjórflokkinn“ eins og sumir stjórnmálaskýrendur gera. Hér starfaði aldrei neinn fjórflokkur, heldur ólíkir flokkar, frá hægri til vinstri. Saman mynduðu Alþýðuflokkurinn og vinstri sósíalistar (kommúnistaflokkur 1930–1938, Sósíalistaflokkur 1938–1956, Alþýðubandalag 1956–1998) íslenska vinstrið, og það naut löngum fylgis þriðjungs kjósenda.

Skýra þarf tvennt: að íslenska vinstrið var löngum minna en á öðrum Norðurlöndum og að styrkleikahlutföll innan þess voru önnur, því að frá 1942 voru vinstri sósíalistar hér stærri en jafnaðarmenn öfugt við önnur Norðurlönd.

Skýringin á tiltölulega veiku vinstri var, að hér var þéttbýlisþróun síðar á ferð en á öðrum Norðurlöndum, stóriðja lengst af óveruleg og jafnaðarmenn í samstarfi við Framsóknarflokkinn á mótunarárum flokkaskiptingarinnar (1927–1931 og 1934–1938), en það spillti fyrir myndun fjöldaflokks.

Skýringin á styrkleikahlutföllunum var, að Ísland var eins og Finnland (þar sem kommúnistar voru líka öflugir) nýtt land og borgaralegar venjur ekki rótgrónar, auk þess sem þessi tvö lönd voru á öndverðri tuttugustu öld talsvert fátækari en Svíþjóð, Danmörk og Noregur. Eflaust hefur einnig skipt máli, að kommúnistar þáðu verulega fjárhagsaðstoð frá Moskvu og gátu til dæmis eignast fjögur stórhýsi í Reykjavík.

Íslenska vinstrið tók stakkaskiptum í lok tuttugustu aldar, þegar Alþýðuflokkurinn endurfæddist í Samfylkingunni og Alþýðubandalagið í Vinstri grænum. Eftir bankahrunið fékk þetta vinstri sitt stóra tækifæri vorið 2009, hlaut samtals 51,5% atkvæða og myndaði ríkisstjórn. En tækifærið gekk vinstrinu úr greipum. Stjórnarflokkarnir tveir biðu herfilegan ósigur vorið 2013, þegar þeir fengu samtals 23,8% atkvæða. Nú, haustið 2016, hlutu þessir flokkar samtals 21,6% atkvæða.

Skýringarnar á gengisleysi vinstrisins síðustu árin eru margar: barátta fyrir málum, sem kjósendur eru áhugalitlir um, eins og Evrópusambandsaðild og stjórnarskrárbreytingum, tilraun til að koma fram hefndum í stað þess að leita sátta (eins og brottrekstur Davíðs Oddssonar og ákæran á hendur Geir Haarde sýndu) og lök frammistaða í skiptum við erlenda aðila, jafnt í Icesave-deilunni og samningum við kröfuhafa. Þar við bætist innan Samfylkingarinnar sundrung og furðuleg heift (til dæmis skyndiframboð gegn sitjandi formanni, sem hékk í stöðu sinni á einu atkvæði) og veik forystusveit, svo að flokkurinn hlaut nú aðeins 5,7% atkvæða, sem er ótrúleg útreið.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 5. nóvember 2016.)